Заттың аморфты және кристалдық күйлері
Сабақтың тақырыбы: Заттың аморфты және кристалдық күйлері
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға Қараевтың деңгейлеп-жүйелеп оқыту технологиясы, Интербелсенді әдістемелері арқылы білім беру, оқушының іс-әрекетін қалыптастыру арқылы оқу материалын игерту. Оқушылардың дарындылығын денсаулық сақтау дағдыларымен ұштастыра алатын ұрпақ тәрбиелеуде біліктілік дағдысын қалыптастыру.
Дамытушылық: Оқушыларға кристалл және аморфты денелер жайлы мәліметтер бере отырып, олардың «агрегаттық күй» туралы ұғымы жайлы дүниетанымын кеңейу. Деңгейлік тапсырмалар орындату арқылы оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту. Оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында интербелсенді әдістеменің практикасын қолдану.
Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, жауапкершілікке, табиғаттың тазалығын сақтауға баулу. Оқушыларды топқа бөліп топпен жұмыс жасау барысында ұйымшылдылыққа, бауырмалдылыққа, бірлдесе еңбектенуге, шығармашыл қарым-қатынас құруға тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Білімді тексеру және бағалау
Сабақтың әдісі: Қараевтың деңгейлеп-жүйелеп оқыту технологиясы, Интербелсенді әдістемелерін қолдану
Сабақтың көрнекілігі: Видео-проектор, деңгейлік кеспе қағаздары, слайд, плакат, интерактивті тақта, т.б.
Сабақтың уақыты: 45 минут
Сабақтың барысы:
- Ұйымдастыру сәті 2´
- Үй тапсырмасын тексеру (сұрау сәті) 7´
- Білім деңгейін жан-жақты тексеру сәті (өткен сабақпен жаңа сабақты байланыстыру сәті) 6 ´
- Жаңа сабақты түсіндіру 10´
- Жаңа білімді меңгеру кезеңі (пысықтау, бекіту сәті) 7 ´
- Алған білім мен дағдыны бекіту, жаңа сабақ бойынша тапсырмаларды орындау сәті 3´
- Оқушыларды бағалау сәті 6´
- Үйге тапсырма беру 4 ´
| қ/с | Сабақтың сәттері | Мұғалімнің атқаратын жұмысы | Оқушының міндеті |
| 1 | Ұйымдастыру кезеңі Заттың үш күйде болатынын, қатты, сұйық, газ тәрізді. Бұл күйлерді заттың агрегаттық күйлері деп атайды. — Бір заттың өзі жағдайларға байланысты әртүрлі агрегаттық күйде бола алатындығын қарастыратынғымызды хабарлау | Мұғалім оқушылардың сабаққа әзірлігін қадағалайды. — Мұғалім оқушылармен сәлемдеседі — Жоқ оқушыларды белгілеу. Бөлменің тазалығын, оқушылардң сабаққа сырттай әзірлігін тексеру. — Мұғалім тарапынан талап қою, ұстанымдылық, жинақылық, жүйелілік және оқушыларды ықыласпен ұйымдастыру — Оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін ортақ мәселе қою — Оқушы жауабын қорытындылау | Оқушы оқу құралдарын әзірлеп, сабақта жұмыс істеуге дайындалады. Көрсетілген демонстрация бойынша сұраққа жауап беруде белсенділік таныту |
| 2 | Өткен сабақты қайталау 8-11 сынып есептер жинағы оқулығынан | Деңгейлер бойынша оқушылардың есептерін тексеру. Олардың орта қателігіне және жетістіктеріне тоқталу | Үй тапсырмасын орындауда туындаған мәселелерді талқылау. Парталасының немесе тобының үй тапсырмасын тексеру
|
| а | Міндетті деңгей: А-тобының есептері | ||
| ә | Лайықты деңгей Б тобының есептері | ||
| б | Жоғарғы деңгей С тобының есептері | ||
| 3. | Жаңа сабақтың мазмұны. Кристтал және аморфты денелердің ұқсастығымен шығармашылығын №1 кестеге толтыру. Кристалдық құрылымдардың түрлерін, деформацияның түрлерін видеороликтен үзінді көрсету арқылы түсіндіру (слайд). Салыстырмалы деформация, механикалық кернеу ұғымдарының анықтамасымен формуласының мазмұнын ашу. Крисстал, аморф денелердің өмірде кездесетіндігін атап көрсету. | Жаңа сабақтың мақсатымен таныстыру. Формуладағы шамаларға сипаттама беру. Формуладан белгісіз шаманы табу тәсілін көрсету. Қатты, сұйық, газ тәрізді денелер құрылысының ерекшеліктерін көрсету, баяндау. Кейбір заттардың балқу температурасы туралы айту. Кристалл және аморофты денелердің ұқсастығы мен айырмашылығына тоқталу. Кристалдық құрылымдардың түрлеріне тоқталу. Ковалентті байланыс туралы мағлұмат беру. Кристалдық және аморфты денелерді алу жолдарын баяндау және оқушылардың оқулықпен бағдарлы жұмыс істеуін ұйымдастыру
| Дүниетану, физика пәндерінен оқыған білімдерін қолдану. Слайдтардан көргендерін оқулықпен байланыстыру. Дәптермен жұмыс орындау. Кристалл және аморфты денелерге талдау жасау. |
| 4. | Жаңа сабақты бекіту | Формулаларды еске түсіру, өлшем бірліктерді ХБЖ-не келтіру мен есептеулер жүргізуде бағыт-бағдар беру | Негізгі ұғымдармен шамаларға сипаттама беру, өзіндік мысалдар келтіру
|
| а | Міндетті деңгей Заттың үш күйіне сипаттама жаз (айт, түсіндір) Есеп шығару | Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру | Берілген тапсырмаларды топтық түрде ұйымшылдықпен атқару. Бір-біріне үйрету |
| ә | Лайықты деңгей | ||
| 1 | Венн диагарммасы | Ұқсастық, айырмашылығын жазғызу
| |
| 2 | Плакатқа мына 3 сұраққа жауап жазады — Бұл тақырыптан — Не білемін? — Не білгім келеді? — Жаңа білімнің маған берер пайдасы қандай болмақы? | Сұрақтың жауабын тексеру, қорытындылау | Қосымша деректерді пайдалана отырып ойын жинақтап жобалау. Топ басшысы оқып жауапты қорғайды, білемін, білгім келеді, білдім |
| б | Жоғарғы деңгей | ||
| 1 | Эссе жазу | Топтағы 2-3 бала эссе жазады. Эссені қысқаша бірігіп жаздыру | Эссе, буриманы топ ішінде бір-біріне оқып беру, ең үздік деп тапқанын сыныпта оқу. Істелінген жұмысты қабырғаға ілу |
| 2 | Бурима жазу | 2-3 балал Бурима жазады. Бурима ұқсас сөздер беру. Батырам Отырам Шақырам Қатырам Атынан
| |
| 5 | Қорытынды Оқушыларға сұрақ қоя отырыа сабақты қорытындылау. Кристалл және аморфты денелердің ұқсатығы мен айырмашылығы неде? Тақырып бойынша оқытудың нәтижелілігін оқушылардың жауаптары бойынша талдау. Оқушыларға қосымша сұрақтар қою арқылы тақырыпты қаншалықты меңгергендігін тексеру | Кристалдар – атомдары мен молекулалары кристалдық тор түзетін қатты денелер. Кристалдар (грекше krystallos, оның алғашқы мағынасы мұз дегенді білдіреді) қатты денелердің тепе-теңдік күйі болып табылады. Белгілі бір термодинамикалық (қысым, температура) жағдайда кристалдық күйде болатын химиялық заттың нақты, тек өзіне тән кристалды атомдық құрылымы болады. Бұл құрылым атомдардың орналасуына байланысты кристалдардың сыртқы симметриясын және олардың анизотропиялық қасиеттерін бейнелейді. Табиғатта және техникада кездесетін қатты материалдардың көпшілігі – поликристалдар. Олар ретсіз орналасқан ұсақ кристалдардан (кристалиттер) құралады. Бұған көптеген минералдар, техникалық металдар мен қорытпалар жатады. Кристалдардың жеке ірі түрі монокристалл деп аталады. Табиғатта салмағы жүздеген килограмға жететін кварц, дала шпаты, флюорит кристалдарымен қатар мөлшері өте ұсақ алмас кристалы да кездеседі. Термодинамикалық тепе-теңдік жағдайда өсірілген кристалдардың пішіні белгілі бір симметриялы, дұрыс көпжақ түрінде болады. Олардың жақтары жазық болып келеді де, қырлары түзу сызық бойымен тұрақты бұрыш жасай қиылысады, яғни кристалдану кезінде кристалдардың жақтары өзіне-өзі параллель жылжиды. Бұл заңдылық геометриялық кристаллографияда бұрыштардың тұрақтылық заңы деп аталады. Геометриялық кристаллографияның ІІ заңы – бүтін сандар заңы — кристалдық заттардағы микропериодтылықтың макроскопиялық көрінісі болып табылады. Кристалдық тордың кез келген атомдық жазықтығы координаттық осьтер бағытында тор периодының бүтін сандарымен сипатталады. Кристалдың жақтары симметриялы болады, жақтары мен қырлары бір-бірімен симметрия амалдарының нәтижесінде беттесе алады. Әрбір амал симметрия осіне, жазықтығына не центріне байланысты орындалады. Кристалдық көпжақтар да симметрияның белгілі бір элементтерінің жиынтығымен сипатталады. Симметрияның 32 класы (32 нүктелік тобы) бар. Әрбір класс симметрияның белгілі бір элементтерімен сипатталады. Кристалдық тордың ерекшелігіне қарай кристалдың сыртқы пішіні белгілі бір класқа және сингонияға бөлінеді. Температураның не қысымның өзгеруіне байланысты кристалдардың құрылымы да өзгереді. Кейбір кристалды күйлер (фазалар) метастабильді (салыстырмалы тұрақты) күйде болады. Берілген зат құрылымының әр түрлі бірнеше кристалдық фазада болуы полиморфизм (мысалы, ақ және сұр қалайы, алмас және графит, кварцтың түрлері, т.б.) деп аталады. Қатты кристалдарға қарағанда, сұйық кристалдар мен аморфты денелерде (мысалы, шыны) атомдардың орналасу тәрітібі нашар сақталады. Кристалдардың өсуі кезіндегі тепе-теңдік шарттарының бұзылуы, кристалдану кезінде қоспалардың араласуы тәрізді әр түрлі әсерлердің салдарынан кристалдың идеал құрылымында ауытқулар байқалады. Кристалдық тор атомдарының орнын басатын аз мөлшерде қоспа атомдарын өндіру тәсілі кристалдың қасиеттерін өзгерту үшін техникада кең қолданылады. Мысалы, Al2O3 хром қосу арқылы кванттық электроникада пайдаланылатын лағыл (рубин) алынады. Кристалдардың бірқатар қасиеттері (жылулық, серпімділік, акустикалық) атомдардың өзара әсеріне байланысты анықталады. Мысалы, графитте атомдар жеке қабаттар түрінде орналасады. Оның көршілес екі қабаты арасындағы қашықтық бір қабаттағы атомдар арасындағы қашықтықтан үлкен болады. Сондықтан деформация кезінде графит жеке қабаттар бойынша біртіндеп ыдырайды. Бұл құбылыс графитті қарындаш ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Кристалдар электроникада, оның ішінде, кванттық электроникада ерекше орын алады. Аса қатты кристалдар (алмас, т.б.) материалдарды өңдеуде және бұрғылау ісінде пайдаланылады. Лағыл, сапфир, т.б. кристалдар сағат және басқа да дәл өлшеуіш аспаптардың негізгі элементі болып есептеледі. Зергерлік істе қымбат асыл тастар (табиғи және синтетикалық) пайдаланылады. Қазіргі кезде синтетикалық кристалдар кеңінен қолданылуда.%кристалына 0,05
| |
| 6 | Үй тапсырмасы | ||
| а | Міндетті деңгей А тобының тапсырмалары | Тапсырмаларды орындау алгоритмін түсіндіру | Үй тапсырмасын дәптерге, күнделікке жазып алу |
| ә | Лайықты деңгей. Кристал, аморфты денелерге морфологиялық талдау жасау | ||
| б | Жоғары деңгей. Кристалл және аморфты денелерге кіші ғылыми жұмыстың жоспарын түзіп келу, тәжірибе құрастырып келу, Интернеттен іздену жұмыстарын жандандыру
| ||
| 7 | Оқушыларды бағалау сәті | Оқушылардың жауаптарын баллдық көрсеткіштермен бағалау. | Топ басшысы топ мүшелерінің күнделігін алып келіп топ мүшелерінің бағаларын қойдырады. |
| А) Міндетті деңгей 8 – балл Ә( Лайықты деңгей – 12 балл Б) Жоғарғы деңгей – 15 балл Жалпы балл А) 1-4 = «2» Ә) 5-8 = «3» Б) 9-12 = «4» 13-15= «5» Оқушы еңбегінің құндылығын ашып керсете отырып, топтағы жинаған балдарына тоқтала отырып жеке оқушыларға жоғары баға қою |
Деңгейлік тапсырмаларды бағалау кестесі
| Міндетті деңгей | Лайықты деңгей | Шығармашылық (жоғары) деңгей | |||||||||
| Деңгей бағасы | Деңгей коэф | Рейт балы | Бағасы | Деңгей бағасы | Деңгей коэф | Рейт балы | Бағасы | Деңгей бағасы | Деңгей коэф | Рейт балы | Бағасы |
| 1 | 1 | 1 | 2 | 1
| 2 | 2 | 2 | 1 | 2 | 3 | 2 |
| 2 | 1 | 2 | 2 | 1
| 2 | 4 | 2 | 2 | 3 | 6 | 3 |
| 3 | 1 | 3 | 2 | 2
| 2 | 6 | 3 | 3 | 3 | 9 | 4 |
| 4 | 1 | 4 | 3 | 4
| 2 | 8 | 3 | 4 | 3 | 12 | 5 |
| 5 | 1 | 5 | 3 | 5
| 2 | 10 | 4 | 5 | 3 | 15 | 5 |