Халық ауыз әдебиеті арқылы балалардың тілін дамыту

Халық ауыз әдебиеті арқылы балалардың тілін  дамыту

 

Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің ең өзек алатын жері – ол ата-бабадан қалған асыл мұра. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, тілдерін дамыту мақсатында халық ауыз әдебиетінің асыл-мұралары – жұмбақтар, ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер,  жаңылтпаштар, тәрбие әліппесі, аңыз әңгімелер, жырларды қолданудың маңызы зор тиімді тәсіл екені белгілі.                                                  Халық ауыз әдебиетінің бір саласы- ойын өлеңдері.Тілі шығып,сөйлей бастағаннан,кәмелетке толып, есейген шағына дейін баланың жасына лайықты сан- түрлі ойын ойналған жане олардың басым көпшілігі өлең-тақпақтармен бірге жасап,толықтырылып отырған.Алқашқыда балалар үлкендердің көмегімен,кейін біртіндеп тәртібін өзгерте келе,сөздерін өздері шығарып, айта бастаған.Бұл ретте баланың білегін,алақанын,саусақтарын ұстап,түрлі қимылдар жасап,арасында қытықтап отырудың мәні зор.Оларға: « Саусақ санау», «Бес саусақ», « Қуырмаш» т.б ж.

Саусақ санау.

Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш.
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе есік аш,
Қасқыр келсе мықтап бас.

Мына жерде қой бар
Мына жерде ешкі бар,
Мына жерде сиыр бар
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкі бар

Қытық, Қытық.

Жаңылтпаш-қазақ халқының ауыз әдебиетінің түріне жатады.Оның атқарар қызметі аз емес.Олар көбіне баланың ұғымын,түсінігін,дүниетанымын кеңейте түседі.Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп,оның кекештенбей,тұтықпай,еркін,жатық,асықпай,қысылмай сөйлеуіне көмектеседі.Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі.Сөздерді шапшаңдата тез-тез айтуы тиіс,баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор.Мысалы:

1.Есет атаметасатар,

Етасатса бес асатар.

2.Қай тай лақтай,

Қай лақ тайлақтай.

3.Тебіншек ат-шегіншек,

Шегіншекат-тебіншек.

Жұмбақтар-ауызәдебиетініңертеденкележатқанбіртүрі.Олбаланыжастайынанқиялдайбілуге, қоршағанортаныбақылап, тапқырлыққабаулудыкөздейді. Мысалы:

1.Тарпаң-тарпаң тарбиған

Түріжаманжарбиған ( бақа )

2.Асты тас

Үстітас,

Ортасында  жанды бас ( тасбақа)

3.Бірмақұлық бар екентөртаяқты,

Тағыпты арқасына мың таяқты

Ашулансааяқ-қолынкөрсетпейді,

Көресіңкөзіңсалсаңғажайыпты( кірпішешен)

4.Жол үстінде қу азық,

Мергеншігежолазық( қоян)

  1. Тұмсығы қашау,

Кәсібіұяжасау

Ағаштан қорғап,

 

Зиянкестердіасау (тоқылдақ)

6.Бір құс бар үлпілдеген жүні жұмсақ,

Тұяғыбейнебанеталмаспышақ

Тұмсығы имен,көрмейді күндіз көзі,

Шарықтап көкті кезіп, түнде ұшады  (үкі).

Қиялдай білу арқылы ой-өрісі,дүниетанымы арқылы балаларды тапқырлыққа,тілін дамытуда басты құрал болып табылады.Мақал- мәтелдерде халықтың ой-санасы, ақыл өнегесі көрініс тапқан ойдың дәлдігімен, тереңдігімен сипатталуы мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады.Құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді.Тақырыптары да әр алуан.Отан,ерлік,өнер-білім,ер-жер т.б. Мысалы:

1.Ақыл жастан,асылтастан.

2.Елін сүйген ер болар

3.Отан от басынанбасталады.

4.Ел ішіөнеркеніші

5.Білекті бірдіжығады,

Білімдімыңдыжығады.

Балаларғамақалдардыүйретеотырып, мағыналарынашқызу, түсіндіруталапетіледі.Мұндабалағаберетінтәрбиетіліндамытатыннәрсетереңойдыаядайқалыпқасыйғызып, мағынасынашады.Тоғызауызсөздінтобықтайтүйінінжинақтап,қорытыпбереді.Ертегілерарқылы,оныңішіндеқиял-ғажап, тұрмыс-салт, батырлартуралыертегілердіңмағынасыөтезор.

«Үйшік», «Қасқыр мен ешкі», «Бауырсақ» сияқтыертегілерқарасөзбенайтылса да, балаларғаөтетүсінікті, тілменжазылып, көзалдынаелестетуарқылы, арасындасұраққоюарқылытілдікқорларыдамитүседі.

« Туғандадүние  есігінашадыөлең» деп,ұлы Абай атамызайтқандай, ауызәдебиетініңбастыүлгілеріәрбіржасұрпақ үшін тәрбиенің қайнар көзі. Тегіндеіс-әрекеттерді, тілдікқорларынсипаттайбілу- тілмәдениетініңмаңызыболыпсаналады.Мұныөміргежаңақадамбасқанбалдырғандардыңсанасынадұрыссіңіребілуін,халқымызауызәдебиетіарқылыбойларынақалыптастырабілген.Бұлауызәдебиетіарқылыбалаларесінеұзақсақталады.

С.Е.Әбілқайырова

Ғабит   Мүсірепов атындағы ауданның

№1 Новоишим  орта мектебінің  қазақ тілі және әдебиеті мұғалімі