Септеулік шылаулар

Сабақтың тақырыбы: Септеулік шылаулар. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: оқушыларға шылау сөздер, оның түрлері және септеулік шылаулар жайлы толық мәлімет беру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, сауаттылыққа баулу, олардың ой-пікірін қалыптастыру.

б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен жүмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар. Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымымен жұмыс жүргізу. Сабақтың типтері: үйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау. Сабақтың барысы:

а)  ¥йымдастыру кезеңі.

1. Сәлемдесу.
2. Кезекші мәлімдемесі.
   З.Журнал бойынша түгелдеу.
   Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сүрау.

1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
3. Дәптерлерін алмастыру.
4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта «Септеулік шылаулар» тақырыбы жайлы тусіндіремін.

Септеулік шылаулар белгілі бір септік түлғадағы толық мағыналы сөздермен тіркесіп келіп, оған қосымша (мезгілдік, мекендік, амалдық, себептік, мақсаттық, т. б.) мән үстеп түрады да, оны екінші сөзбен байланыстырады. Бүл түрғыдан келгенде септеулік шылаулар септік жалғауларының білдіретін мағынасы мен атқаратын қызметіне үқсайды. Септеулік шылаулар мыналар: үшін, саііын, туралы, арцылы, әісайлы, сияцты, тәрізді, дейін, шейін, царап, таман, бері, бүрын, бірге, соң, кейін, т. б. Олар септеуліктер деп те аталады.

Септеулік шылаулар сөйлемде екі түрлі қызмет атқарады. Біріншісі — түбір я белгілі бір септік (барыс, шығыс, көмектес) түлғадағы зат есім, есімдік, я заттанған сөздермен (сын есім, есімше, түйық етістік, т. б.) тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырады. Сөйтіп барып, мезгілдік, мекендік, амалдық, себептік, мақсаттық қатынастағы сөз тіркесін тудыруға дәнекер болады. Мысалы: Мейрсш әлдекімге телефон арцылы әмір етті. (Ғ. Мүст.) Ескі щынша мал үшін түрман зарлап. (А.) Басцалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша цацсадым. (Ә. Ә.) Жүмыстан кейін жалгыз гана жан тыныс — осы. (Ғ. Мухт.) Мысалдагы арцылы септеулік шылауы телефон сөзін әмір етті дегенмен амалды қатынаста, үшін септеулігі мал сөзін түрман зарлап дегенмен мақсаттық қатынаста, сайын септеулігі жиналыс сөзін цацсадым етістігімен мезгілдік катынаста, кейін шылауы жүмыстан сөзін әісан тыныс дегенмен мезгілдік қатынаста байланыстырып, сөз тіркестерін қүрап түр.

Екіншісі — септеулік шылаудың біразы бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы қүрамында келеді де, сабақтас қүрмаластың бағыныңқы сыңары мен басыңқы сөйлемдегі мезгілдік, мақсаттық, себептік катынаста байланыстырып түрады. Мысалы: Қоргана жүрерлік күнәсі болмаган соц, кеудесін жогары үстап келе жатыр. (Ғ. М.)] Жел цатайган сайын, лебі мүздаган сайын, зымыраган пойыз көрдей щраңгы түнге сүңгіген сайын, вагон үстіндегілер бір-біріне жабыса түсті. (С. М.) Мысалдағы соң, сайын септеуліктері мезгіл бағыныңқы сөйлемді басыңқымен байланыстырып түр. Септеуліктер орыс тіліндегі «предлогтар» деп аталатын көмекші сөздерге жақын.

Сөйтіп, септеуліктер өзі шылауында жүмсалып түрған сөзге қосымша мән үстейді әрі оны екінші сөзбен сабақтастыра байланысгырып сөз тіркесін құрайды немесе екі сөйлемді сабақтастыра байланыстырады.

Септеуліктер мынадай түлғадағы сөздердің шылауында айтылады.

1. Түбір (кейде көптік, тәуелдік) түлғадағы зат есім, есімдік, түйық етістік, есімшемен
   тіркесетін септеулшіктер: арқылы, жайында, үшін, туралы, сайын, тәрізді, сияцты, т. б.
2. Барыс септіктегі сездермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, царай, салым,
   жуъщ, тарта, т. б.
3. Шығыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеулшіктер: кейін, соң, гөрі, бері, бүрын, т. б.
4. Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: цатар, цабат, бірге.

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жүмыстарьш орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 325-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Септеулік шылау арқылы байланысып түрған сөздерді септеулігімен бірге теріп жазыңдар.

Келесі тапсырма: 326-жаттығу >і<үмысының орындалу шарты мынадай: Оқып шығып, шылауларды табыңдар, тіркескен сөздерге қандай мағына үстеп түрғанын байқаңдар.

Сабақтың қорытындысы:

1. Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
3. Үйге тапсырма: 327-жаттығу жү_мысының орындалу шартын түсіндіремін Көп
   нүктенің орнына төменде көрсетілгеы септеуліктердің тиістісін қойы, сөйлемдерді көшіріп
   жазыңдар. Септеуліктердің мағыыалық, қызметтік сипатын талдап көрсетіңдер.

Тексердім:

8. Сабақтың өтілетін мерзімі: