Қос сөздердің түрлері. Қайталама қос сөздер

Сабақтың тақырыбы: Қос сөздердің түрлері. Қайталама қос сөздер. Сабақтың мақсаты:

а)  білімділік: оқушыларға қос сөздер, оның түрлері, қайталама қос сөздер
жайлы толық мәлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту.

б)  тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа,
еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сүрақ-жауап, сөздікпен жүмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар.

Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымы-мен жү_мыс жүргізу.

Сабақтың типтері: үйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а)  Үйымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
  3. Журнал бойынша түгелдеу.
  4. Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сүрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Дәптерлерін алмастыру.
  4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Қос сөздердің түрлері. Қайталама қос сөздер» тақырыбы жайлы түсіндіремін. Қос сөздер.

Сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөздерді крс сөздер деп атаймыз. Сөздерді қосарлап немесе қайталап қолдану жаңа сөз жасаудың бір жолы болып табылады. Мысалы: Жан-жануар, адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі. Бүл сөйлемде жан-жануар, ата-анадай дегендер—қос сөздер, олар жаңа мағына білдіріп түр: жан-жануар—бүкіл айналадағы, табиғаттағы жанды заттар; ата-анадай ең жақын туғандар ата мен анадай деген мағынада, яғни шынайы мейірімділік деген мәнде қолданылған.

Қос сөздер екі түрлі болады: қайталама қос сөздер және қосарлама қос сөздер. Қайталама қос сөздер.

Бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздер қайталама қос сөздер деп аталады. Олардың жасалу жолдары мынадай:

  • қосымшасыз және қосымшалы түбірдің түгелдей қайталануы, мысалы: тау-тау
    астық, көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың, т.б.
  • бір сыңары қосымшалы, бір сыңары қосымшасыз бір түбірдің қайталануы, мысалы:
    көзбе-көз айтты, өз-өзінен қысылды, т.б.
  • бір түбірдің әр түрлі қосымша жалғанып қайталануы, мысалы: өзді-өзіне айтты,
    қолды-қолымен кепті, т.б.


  • екінші сыңары бірінші сыңарына еліктеу мәнінде келіп, дауыссыз дыбыстан
    басталатын сөздің бірінші дауыссыз дыбысының орнына және дауысты дыбыстан
    басталатын сөздің алдына м, п дыбыстары қосылып жасалуы, мысалы: ет-мет, шай-пай, түйе-
    мүйе, т.б.
  • еліктеуіш сөздің екінші сыңары кейбір дыбыстық өзгерістерге үшырап қайталануы,
    мысалы: тарс-тұрс дыбыс шықты, жалт-жүлт етті, т.б.
  • түбір сөздің алдынан күшейткіш буын қосылып айтулуы, мысалы: үп-үлкен, қып-
    қызыл, т.б.

«Қос сөз. Қайталама қос сөз» көрнекілігін пайдалана отырып түсіндіру.

Күнделікті өмірмен байланыстыру «Менің тілім -сатылмайтын байлығым» атты апталықжүріп жатқанын, тіл біздің байлығымыз, үлтымыздың белгісі екенін айту. Тіл дегеніміз не? Оған қандай анықтама берер едің? Тірек сызба арқылы мемлекеттік тілге түсінік беріледі.

Ана тілің 1       I Үлтымыздың                     Ата-бабамыздан___________              белгісі                 / қалған

мүра

Қатынас қүралы                     /      Мемлекеттегі іс- қағаздар атқару

/____ /        тілі_____

Мемлекеттік   ……….. Мемлекеттік тіл___________ л_________________

басқару тілі         /                                        Сот ісін жүргізу /                                       тілі__________

Осы тірек сызбадан қос сөзді таптыру. (ата-бабамыз) Көрнекіліктер: 1. Туған тілім — анам тілі — өз тілім!

  1. Туған тілде сыры терең жаным бар,

Туған тілде мың-мың ыстық қаным бар,

Туған тілде өнім менен сәнім бар.

Осы елең жолдарын оқушыға оқытып, қайталама қос сөздерді таптыру.

Жаңа сабақты меңгерту барысында «Кім жылдам?» ойынын пайдалану (үш оқушыны тақтаға шығарып жарыстыру).

тіп-тік            жалт-жүлт                 тәп-тәуір

қап-                     сарт —                         -сары

сүп —                    тарс —                        — шикі

қып —                   сатыр —                      — қысқа

Кітаппен жұмыс. Деңгейлік тапсырмалар беру. 88-жаттығуды ауызша орындату.

I деңгей. 91-жаттығу. Қос сөздерді қатыстырып, сөйлем қүравдар.

  • деңгей. 89-жаттығу. Суретке қарап, мәтін қүрандар, заттарға сипатгама бергенде қос сөздерді
    пайдаланывдар, сол қос сөздердің қалай жасалып түрғанын түсіңцірівдер.
  • деңгей. 90-жаттығу. Қайталама қос сөздермен мағыналық жағынан байланысатын сөздерді
    тауып, сөз тіркесі етіп жазындар.

Перфокартамен жүмыс

Мысалы    Түбір      Туынды     Біріккен сөз     Қоссөз сөз                                 Қайталама қос сез

Мал           малшы            биыл                    әке-шеше                   дүркін-дүркін

«Өз-өздеріңді тексеріңдер» деген тақырыпта тақтаға тест сүрақтары ілінеді.

  1. Дүрыс жазылған сөзді табындар.

а) Аманкелді   ә) Амангельді       б) Амангелді

  1. … біріккен сөз деп аталады.

а) көп түбірлі сөз     ө) екі түбірлі сөз б) сөз тіркесі

  1. Біріккен сөзді қүрайтын түбірлер … жазылады. а) дефис арқылы ө) бірігіп     б) бөлек
  2. Кіріккен сөзді тап.

а)  түйеқүс       ө) биыл       б) Ертіс

  1. Бір сөздің қайталануымен жасалған қос сөздер. а) бала-шаға, ата-ана ә) ата-баба, үп-үлкен

б)  қырқа-қырқа, терлей-терлей

  1. Күшейткіш буын арқьшы жасалған қос сөздер. а) қып-қызыл, быт-шыт ә) сап-сары, үлкен-
    кіші

б) үп-үлкен, жап-жасыл

  1. Дүрыс жазылған қос сөзді белгілендер.


а) будақ-будақ         ә) ар үят           б) қалт қүлт

  1. Дүрыс жазылған сөзді табыңдар.

а) жымжырт          ә) көк қүтан        б) сеңгір-сеңгір

Қима қағазбен жүмыс

(Нашар оқитын оқушьшармен жүмыс)

Мақал

№1 Жылай-жылай арык қазсаң,

Күле-күле су ішерсің.________

№ 2 Тамшыдан тама-тама дария болар. №3 Отбасы толған жансың, Бір-біріңе меймансың.

Жүмбақ №4

Аяғы жоқ жүреді, Сылқ-сылқ күледі.       (бүлақ)_________

Қима қағаздағы жұмбақ пен мақаддарды оқыта отырып ішінен қос сөздерді таптыру. Венн диаграммасы

Біріккен сөз бен кос сөздердің ортақ белгісі мен айырмашылығын таптыру.
Біріккен сөз                Ортақ белгі                  Қос сөз

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 88-жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Қайталама қос сөздерді оқып, олардың қалай жасалғанын айтыңдар. Қалаған үш сөзді қатыстырып сөйлем құраңдар.

Келесі тапсырма: 89-жаттығу жұмысының орындалу шарты: Суретке қарап, мәтін қүраңдар. Заттарға сипаттама бергенде қос сөздерді пайдаланыңдар. Сол қос сөздердің қалай жасалып тұрғанын түсіндіріңдер.

Келесі тапсырма:90-жаттығу жүмысы: Төмендегі қайталама қос сөздермен мағыналық жағынан байланысатын сөздерді тауып, сөз тіркесі етіп жазыңдар.

Келесі тапсырма. 91-жаттығу жүмысының шарты мынадай: Қос сөздерді қатыстырып сөйлем қүраңдар.

Сабақтың қорытындысы:

  1. Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
  3. Үйге тапсырма: 92-жаттығу жүмысының орындалу барысын түсіндіремін: Мәтінді
    оқып шығып, баяндау сипатына қарай оның түрін анықтаңдар. Мәтіннен қайталама қос
    сөздерді тауып, қалай жасалып түрғанын дәлелдеңдер. Мәтін негізінде өзің түрған жердің
    табиғатын суреттеп жаз. Ішінде қос сөздің болуы ескерілсін.