Қысқарған сөздер

Сабақтың тақырыбы: Қысқарған сөздер. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік — күрделі сөздердің бір түрі қысқарған сөздің жасалу жолдарын және емлесін түсіндіру, алған білімдерін пысықтау, тексеру, бағалау;

ә) дамытушылық — оқушылардың білім дағдыларын жинақтау, деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыта оқыту;

б)тәрбиелік    -оқушыларды    елжандылыққа,    инабаттылыққа,    әдемілікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сүрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар. Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жүмыс жүргізу. Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау. Сабақтың барысы:

а) Үйымдастыру кезеңі.

1. Сәлемдесу.
2. Кезекші мәлімдемесі.
3. Журнал бойынша түгелдеу.
4. Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

1. Өткен сабақта өтілген ережені сүрау.
2. Жаттығу жүмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
3. Дәптерлерін алмастыру.

4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.
5. Тест. I нүсқа
6. Біріккен сөзді табыңыз. а) ұзынды-қысқалы ә) итмүрын б) демеуші
7. Туынды сөзді көрсетіңіз.

а) алыстан                     ә) үсті                б) цуырдак,

3. Күрделі сөзді көрсетіңіз.

а) білім                          ә) жаздай         б) биыл

4. Қос сөздің жасалу жолын табыңыз.

а) шылау арцылы                    ә) сөздің тіркесуі арцылы       б) сөздің цайталануы арцылы

5. Қос сөз — қай сөз табы, табыңыз.
   Ақиқат өзін-өзі ақтап алар (орыс мақалы).
   а) зат есім ә) есімдік б) есімше

II нүсқа

1 .Жүрнақ арқылы жасалған туынды сөзді табыңыз.
а) зеинетпен                 ә) зеинетті       6) зеинеткер

2. Бірге жазылатын күрделі сөзді көрсетіңіз.
   а) Балцаш көлі ә) тас баца     б) бала шага
   3. Күрделі сөзді табыңыз.

а)  ер-түрман, сексен алты, ауылшаруашылъщ,         ә) шөпшек, АлМУ, келбетті

б)  саржайлау, өмір, жетпіс

4. Зат есімнің жасалу жолын табыңыз. Көкшетау

а) туынды тубірден жасалган    ә) бірігу арцылы жасалган     б) цысцару арцылы жасалган 5. Сөз тудырушы жұрнағы бар сөзді табыңыз.

а) биыл, оп-оцай       ә) орманга, күні кеше                 б) жасау, жазушы.

2. «Кім білгіш?» ойыны.

Сөзжасамнан өткенді қайталау сұрақтары.

1. Сөз тұлғасы деп нені атаймыз? Мысалы айт.
2. Түбір мен қосымша. Мысал келтір.
3. Дара, күрделі сөздер. Мысал келтір.
4. Біріккен сөз деген не? Оның емлесі. Мысал.
5. Қос сөз деген не? Неше түрі бар? Мысал.
6. Қайталама қос сөз қалай жасалады? Мысалмен айт.
7. Қосарлама қос сөз қалай жасалады? Мысалмен айт.

б) Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Қысқарған сөздер» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Кейбір күрделі атаулар, мемлекет, мекеме, үйым аттары бірнеше сөздің тіркесінен құралып, кейде қысқартылып та қолданыла береді. Мысалы: Қазақстан Республикасы деген ҚР болып, т.б. қысқартылып та жүмсала береді. Осындай күрделі атаулардың белгілі бір тәсілдермен қысқартылып алынуын қысқарған сөздер дейміз.

Күрделі атаулар әр түрлі жолдармен қысқартылады:

1. Күрделі атау қүрамындағы сөздердің бас әріптерінен құралады. Мысалы: Б¥¥—
   Біріккен Ұлттар ¥йымы, т.б. Мұндай қысқарған сөздер бас әріппен жазылады да, қосымша
   дефис (-) арқылы жалғанады. Мысалы: Б¥¥-ның, т.б.
2. Күрделі атау құрамындағы бірінші сөздің басты буыны мен кейін-гі сөздердің бас
   әріптерінен қүралады. Мысалы: Қаз МИ—Қазақстан ме-дицина институты, т.б. Мүндай
   қысқарған сөздердің бірінші буынындағы бірінші әріп пен кейінгі сөздерден қысқартылып
   алынған бірінші әріптері бас әріппен жазылады да, оларға қосылатын қосымша дефис
   арқылы жал-ғанады. Мысалы: АлМУ-дың, т.б.
3. Күрделі атаулардың қүрамындағы сөздердің бірінші буындарынан немесе бірінші
   сөздің басқы буыны мен келесі сөз түтас қалпында бірігіп құралады. Мүндай қысқарған
   сөздер кіші әріппен және оған қосымша де-фиссіз қосылап жазылады. Мысалы:
   педколледжге түсті, т.б.

4. ГАЗ-51, ТК-154, ИЛ-86, АН-24 тәрізді техника түрлерінің (үшақ, машина, трактор, т.б.) маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер де қыскарған сөздер болып табылады. Мүндай қысқарған сөздер бас әріп-пен жазылады да, қосымша дефие арқылы жалғанады. Мысалы: ТУ-154-пен үшып келді, т.б.

5.Әр түрлі елшемнің атауы болып табылатын м (метр), см (санти-метр), кг (килограмм), т (тонна), га (гектар), ц (центнер), т.б. тәрізді белгі-лер де қысқарған сөздер болып табылады. Бүлар кіші әріппен жазылады да, оларға қосымша дефис арқылы жалғанады. Мысалы: 50 кг-ға дейін,т.б

Кесте-плакат арқылы қысқарған сөздердің жасалу жолы мен емлесін түсіндіру.

Қысқарған сездердің емлесі
Қосымша дефис арқылы                         Қосымша

жазылады                                                 бірге жазылады

Б¥¥-ға ҚазМИ-ына ТУ-154-пен                 колледжге

жазыл-майды кг+ның

Кейбір күрделі атаулар, мемлекет, мекеме, үйым аттары бірнеше сөздің тіркесінен қүралып, кейде қысқартылып та қолданыла береді. Мысалы: Қазақстан-Британ техникалық университеті деген ҚБТУ болып қысқартылып та жүмсалады. Осындай күрделі атаулардың белгілі тәсілдермен қысқартылып алынуын қысқарған сөздер дейді.

Сабақты бекіту.

І.Сөздердің бас дыбыстары алынадькСӘС-санитарлық әпидемиялық станция, ЖӘС —жылу әлектр станциясы.

2.Бірінші сөздің буыны мен қалған сөздердің бас дыбыстары алынады:  ҚарМУ, ҚазМИ.

З.Сөздердің бас буындары алынады немесе бірінші сөздің бас буыньіна қалған сөз өзгертілмей қосылып алынады: Қазпошта, партком.

4.Техника: Ан-86, Газ-51.

5.Өлшем бірліктері: см., км., мм., т., кг.

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жүмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 102-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Қысқарған сөздерге қосымша жалғап, сөз тіркесі мен сөйлемдер құраңдар.

Келесі тапсырма: 103-жаттығу жұмысының шарты: Төмендегі қысқарған сөздерді қатыстырып, бірнеше сөйлем қүрап айтып, жазыңдар.

Кеспе қағазымен жүмыс. Қысқарған сөздерге түрлендіру жүмысын жүргізу (төрт жалғау бойынша): Газ-69, медколледж, АҚШ, кг., Ил-86, Қазпошта, СӘС, см.

Қысқарған сөзі бар сөйлем жаздырып, оны сөйлем мүшесіне талдату. Мысалы: Менің ағам СӘС-те дәрігер болып қызмет атқарады.

Кесте бойынша бір сейлемге фонетикалық таддау жасату.

Мысалы                      Дауысты дыбыс                                           Дауыссыз дыбыс

Қатаң      ¥яң     Үнді

Испандықтар                   и-жіңішке, қысаң,                                             с,п,қ.       д, н.      р.

езулік;а-жуан, ашық,

езулік;ы-жуан, қысаң,
______________________ езулік._____________________________________________________

Испандықтар Қазақстан деген ел туралы КСРО ыдырағаннан кейін ғана қүлағдар болыпты.

Осы орайда ол АҚШ, ¥лыбритания, Жапония мен Корея елдерінің тәжірибесін тілге тиек етті.

«Күздігүнгі егін жинау науңаны» туралы шағын мәтін қүрастыру. (суретті кеспе қағаздарға сүйену арқылы)

Сабақтың қорытындысы:

1. Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
3. Үйге тапсырма: 101-жаттығу жүмысының орындалу барысын түсіндіремін:
   Баспасөз материалдарын оқып, қысқарған сөздерді атаңдар және олардың қандай жолмен
   қысқарғанына назар аударыңдар. Қысқарған сөздерді теріп көшіріңдер.