Болымсыздық, белгісіздік есімдіктері.

Сабақтың тақырыбы: Болымсыздық, белгісіздік есімдіктері. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: оқушыларға болымсыздық және белгісіздік есімдіктері жайлы толық мәлімет беру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, олардың ой-пікірін қалыптастыру, сауаттылыққа баулу.

б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар. Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жұмыс жүргізу. Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а)  Ұйымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
  3. Журнал бойынша түгелдеу.
  4. Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Болымсыздық, белгісіздік есімдіктері» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайда, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме, т.б. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме, Әдетіне қарысып (Абай)

Болымсыздық есімдіктерінің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің орнына, ешқашан, ешқайда, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздердің орнына жұмсалады. Мысалы: Бұл жерде ешкім сырымды білмейді, айтып нетейін? деген сөйлемде ешкім деген болымсыздық есімдігі кім? (білмейді)? деген сұраққа жауап беріп, адам мәнінде қолданылған, сөйлемде бастауыш болып тұр.

Болымсыздық есімдіктері көбінесе еш сөзі мен бір, кім, қашан, қандай, қайдан, қайсысы тәрізді есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған. Сондықтан да олар бірігіп жазылады. Ал еш сөзі басқа сөздермен (зат есімдермен) тіркесіп, бөлек жазылады. Мысалы: Сенен басқа еш жерден Таба алмадым орнымды (Абай). Белгісіздік есімдігі.

Затты, сындық белгіні, сан-мөлшерді белгісіз етіп жорамалдап, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі белгісіздік есімдігі деп аталады. Мысалы: Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін (Абай). Бұл сөйлемдегі біреу есімдігі «белгісіз бір адам» деген мағынада қолданылған.

Белгісіздік есімдігіне біреу, кейбіреу, бірдеме, әркім, әрне, әлдекім, әлдене, кімде-кім, бір, қайсыбір, кейбір, қайсыбіреу, әр, әрбір, қайбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқайдан, әрқашан деген сөздер жатады.

Белгісіздік есімдіктерінің мынадай ерекшеліктері бар:

  1. Әлде, әр, кей, қай, бір сөздері басқа есімдіктермен (біреу, кім, не, бір, қашан, қалай,
    қайда, т.б.) тіркескенде, бірге жазылады да, басқа сөз таптарымен (мысалы, зат есіммен)
    тіркескенде, бөлек жазылады. Мысалы: Бізде ерік жоқ, бастай бер. Әлденеге бастайсыз. Кей
    құрбы бүгін тату, ертең бату (Абай).
  2. Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде-кім, әлдекім, әркім, әлдене тәрізді
    белгісіздік есімдіктер зат есім орнына жұмсалады.
  3. Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір, қайбір деген сөздер сын есім орнына жұмсалады.
    Мысалы: Кейбір жігіт жүреді мақтап сөйлеп. Берілген сөйлемдегі қай жігіт?
    (кейбір) деген
    сұраққа жауап береді.
  4. Әрқашан, әрқалай, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқайдан деген белгісіздік
    есімдіктері үстеу мәнінде мезгіл, мекен мағыналарын білдіріп, сөйлемде пысықтауыш
    қызметін атқарады. Мысалы: Көкшетау, оның маңындағы калың орман
    әлдеқашан артта
    қалған. Берілген сөйлемдегі әлдеқашан (қашан артта қалған?) деген белгісіздік есімдігі
    үстеумен м
    әндес болып тұр.
  5. Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде-кім, әлдекім, әркім, әлдене тәрізді
    белгісіздік есімдіктер зат есім орнына жұмсалады.
  6. Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір, қайбір деген сөздер сын есім орнына жұмсалады.
    Мысалы: Кейбір жігіт жүреді мақтап сөйлеп. Берілген сөйлемдегі қай жігіт?
    (кейбір) деген
    сұраққа жауап береді.
  7. Әрқашан, әрқалай, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқайдан деген белгісіздік
    есімдіктері үстеу мәнінде мезгіл, мекен мағыналарын білдіріп, сөйлемде пысықтауыш
    қызметін атқарады. Мысалы: Көкшетау, оның маңындағы калың орман әлдеқашан артта
    қалған. Берілген сөйлемдегі әлдеқашан (қашан артта қалған?) деген белгісіздік есімдігі
    үстеумен мәндес болып түр.

 

 

 

 

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 202-жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Мәтінді рөлге бөліп оқып, мазмұнын айтып беріңдер. Есімдіктерді мағыналық түріне қарай ажыратыңдар. Мәтіндегі негізгі ойды анықтаңдар.

 

а)  ¥йымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
  3. Журнал бойынша түгелдеу.
  4. Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Дәптерлерін алмастыру.
  4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Болымсыздық, белгісіздік есімдіктері» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме, ешбір, еш-қашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайда, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме, т.б. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме, Әдетіне қарысып (Абай)

Болымсыздық есімдіктерінің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің орнына, ешқашан, ешқайда, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздердің орнына жүмсалады. Мысалы: Бүл жерде ешкім сырымды білмейді, айтып нетейін? деген сөйлемде ешкім деген болымсыздық есімдігі кім? (білмейді)? деген сұраққа жауап беріп, адам мәнінде қолданылған, сөйлемде бастауыш болып түр.

Болымсыздық есімдіктері көбінесе еш сөзі мен бір, кім, қашан, қандай, қайдан, қайсысы тәрізді есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған. Сондықтан да олар бірігіп жазылады. Ал еш сөзі басқа сөздермен (зат есімдермен) тіркесіп, бөлек жазылады. Мысалы: Сенен басқа еш жерден Таба алмадым орнымды (Абай). Белгісіздік есімдігі.

Затты, сындық белгіні, сан-мөлшерді белгісіз етіп жорамалдап, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі белгісіздік есімдігі деп аталады. Мысалы: Бүлдайды біреу күшін, біреу түсін (Абай). Бул сөйлемдегі біреу есімдігі «белгісіз бір адам» деген мағынада қолданылған.

Белгісіздік есімдігіне біреу, кейбіреу, бірдеме, әркім, әрне, әлдекім, әлдене, кімде-кім, бір, қайсыбір, кейбір, қайсыбіреу, әр, әрбір, қайбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқайдан, әрқашан деген сөздер жатады.

Белгісіздік есімдіктерінің мынадай ерекшеліктері бар:

  1. Әлде, әр, кей, қай, бір сөздері басқа есімдіктермен (біреу, кім, не, бір, қашан, қалай,
    қайда, т.б.) тіркескенде, бірге жазылады да, басқа сөз таптарымен (мысалы, зат есіммен)
    тіркескенде, бөлек жазылады. Мысалы: Бізде ерік жоқ, бастай бер. Әлденеге бастайсыз. Кей
    қүрбы бүгін тату, ертең бату (Абай).
  2. Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде-кім, әлдекім, әркім, әлдене тәрізді
    белгісіздік есімдіктер зат есім орнына жүмсалады.
  • Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір, қайбір деген сөздер сын есім орнына жүмсалады.
    Мысалы: Кейбір жігіт жүреді мақтап сөйлеп. Берілген сөйлемдегі қай жігіт? (кейбір) деген
    сұраққа жауап береді.
  • Әрқашан, әрқалай, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқайдан деген белгісіздік
    есімдіктері үстеу мәнінде мезгіл, мекен мағыналарын білдіріп, сөйлемде пысықтауыш
    қызметін атқарады. Мысалы: Көкшетау, оның маңындағы калың орман әлдеқашан артта
    қалған. Берілген сөйлемдегі әлдеқашан (қашан артта қалған?) деген белгісіздік есімдігі
    үстеумен мәндес болып түр.

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 202-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Мәтінді рөлге бөліп оқып, мазмүнын айтып беріңдер. Есімдіктерді мағыналық түріне қарай ажыратыңдар. Мәтіндегі негізгі ойды анықтаңдар.


Келесі тапсырма: 203-жаттығужүмысының орындалу шарты төмендегідей: Сөйлемдерді кешіріп жазыңдар. Құрамындағы болымсыздық есімдіктерін таувш, астын сызыңдар.

Келесі тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 204-жаттығу жүмысының орындалу шарты мынадай: Өлеңді мәнерлеп оқып, есімдіктердің мағынасына, түлғасына көңіл аударыңдар. Қандай сөздердің орнына жүмсалып тұрғанын айтыңдар. Оларды мағыналық түрлеріне қарай ажыратыңдар.

Келесі тапсырманы да ауызша түрде орындатамын: 205-жаттығу жүмысының шартын түсіндіремін: Өлең шумақтарын мәнерлеп оқыңдар. Қүрамындағы белгісіздік есімдіктерінің түлғасына, қалай жасалғанына көңіл аударыңдар.

Сабақтың қорытындысы:

  1. Сү_рақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.

Үйге тапсырма: 206-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін:
Сөйлемдерді көшіріп, қүрамындағы белгісіздік есімдіктері қай с


Келесі тапсырма: 203-жаттығужүмысының орындалу шарты төмендегідей: Сөйлемдерді кешіріп жазыңдар. Құрамындағы болымсыздық есімдіктерін таувш, астын сызыңдар.

Келесі тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 204-жаттығу жүмысының орындалу шарты мынадай: Өлеңді мәнерлеп оқып, есімдіктердің мағынасына, түлғасына көңіл аударыңдар. Қандай сөздердің орнына жүмсалып тұрғанын айтыңдар. Оларды мағыналық түрлеріне қарай ажыратыңдар.

Келесі тапсырманы да ауызша түрде орындатамын: 205-жаттығу жүмысының шартын түсіндіремін: Өлең шумақтарын мәнерлеп оқыңдар. Қүрамындағы белгісіздік есімдіктерінің түлғасына, қалай жасалғанына көңіл аударыңдар.

Сабақтың қорытындысы:

  1. Сү_рақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.

Үйге тапсырма: 206-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін:
Сөйлемдерді көшіріп, қүрамындағы белгісіздік есімдіктері қай с

 


а)  ¥йымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  • Кезекші мәлімдемесі.
  • Журнал бойынша түгелдеу.
  • Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  • Дәптерлерін алмастыру.
  • Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Болымсыздық, белгісіздік есімдіктері» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме, ешбір, еш-қашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайда, ешқайсысы, дәнеңе, дәнеме, т.б. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме, Әдетіне қарысып (Абай)

Болымсыздық есімдіктерінің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің орнына, ешқашан, ешқайда, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздердің орнына жүмсалады. Мысалы: Бүл жерде ешкім сырымды білмейді, айтып нетейін? деген сөйлемде ешкім деген болымсыздық есімдігі кім? (білмейді)? деген сұраққа жауап беріп, адам мәнінде қолданылған, сөйлемде бастауыш болып түр.

Болымсыздық есімдіктері көбінесе еш сөзі мен бір, кім, қашан, қандай, қайдан, қайсысы тәрізді есімдіктердің бірігуі арқылы жасалған. Сондықтан да олар бірігіп жазылады. Ал еш сөзі басқа сөздермен (зат есімдермен) тіркесіп, бөлек жазылады. Мысалы: Сенен басқа еш жерден Таба алмадым орнымды (Абай). Белгісіздік есімдігі.

Затты, сындық белгіні, сан-мөлшерді белгісіз етіп жорамалдап, тұспалдап көрсету мәнін білдіретін есімдіктің түрі белгісіздік есімдігі деп аталады. Мысалы: Бүлдайды біреу күшін, біреу түсін (Абай). Бул сөйлемдегі біреу есімдігі «белгісіз бір адам» деген мағынада қолданылған.

Белгісіздік есімдігіне біреу, кейбіреу, бірдеме, әркім, әрне, әлдекім, әлдене, кімде-кім, бір, қайсыбір, кейбір, қайсыбіреу, әр, әрбір, қайбір, бірнеше, әлденеше, біраз, әрқалай, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқайдан, әрқашан деген сөздер жатады.

Белгісіздік есімдіктерінің мынадай ерекшеліктері бар:

  1. Әлде, әр, кей, қай, бір сөздері басқа есімдіктермен (біреу, кім, не, бір, қашан, қалай,
    қайда, т.б.) тіркескенде, бірге жазылады да, басқа сөз таптарымен (мысалы, зат есіммен)
    тіркескенде, бөлек жазылады. Мысалы: Бізде ерік жоқ, бастай бер. Әлденеге бастайсыз. Кей
    қүрбы бүгін тату, ертең бату (Абай).
  • Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, әрне, кімде-кім, әлдекім, әркім, әлдене тәрізді
    белгісіздік есімдіктер зат есім орнына жүмсалады.
  • Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір, қайбір деген сөздер сын есім орнына жүмсалады.
    Мысалы: Кейбір жігіт жүреді мақтап сөйлеп. Берілген сөйлемдегі қай жігіт? (кейбір) деген
    сұраққа жауап береді.
  • Әрқашан, әрқалай, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдеқайда, әлдеқайдан деген белгісіздік
    есімдіктері үстеу мәнінде мезгіл, мекен мағыналарын білдіріп, сөйлемде пысықтауыш
    қызметін атқарады. Мысалы: Көкшетау, оның маңындағы калың орман әлдеқашан артта
    қалған. Берілген сөйлемдегі әлдеқашан (қашан артта қалған?) деген белгісіздік есімдігі
    үстеумен мәндес болып түр.

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 202-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Мәтінді рөлге бөліп оқып, мазмүнын айтып беріңдер. Есімдіктерді мағыналық түріне қарай ажыратыңдар. Мәтіндегі негізгі ойды анықтаңдар.


Келесі тапсырма: 203-жаттығужүмысының орындалу шарты төмендегідей: Сөйлемдерді кешіріп жазыңдар. Құрамындағы болымсыздық есімдіктерін таувш, астын сызыңдар.

Келесі тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 204-жаттығу жүмысының орындалу шарты мынадай: Өлеңді мәнерлеп оқып, есімдіктердің мағынасына, түлғасына көңіл аударыңдар. Қандай сөздердің орнына жүмсалып тұрғанын айтыңдар. Оларды мағыналық түрлеріне қарай ажыратыңдар.

Келесі тапсырманы да ауызша түрде орындатамын: 205-жаттығу жүмысының шартын түсіндіремін: Өлең шумақтарын мәнерлеп оқыңдар. Қүрамындағы белгісіздік есімдіктерінің түлғасына, қалай жасалғанына көңіл аударыңдар.

Сабақтың қорытындысы:

  1. Сү_рақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
  3. Үйге тапсырма: 206-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін:
    Сөйлемдерді көшіріп, қүрамындағы белгісіздік есімдіктері қай сөз табының орнына
    жүмсалғанын айтыңдар. .