Үстеудің құрамдық түрлері

Сабақтың тақырыбы: Үстеудің құрамдық түрлері. Сабақтың мақсаты:

а)  білімділік: үстеу білдіретін үғымды өз беттерімен жинақтауға талпындыру,
түлғалық ерекшеліктерін аңғаруға, құрамдық түрлерін ажыратуға, негізгі үстеуге т
ән
ерекшелікті ой қорытқызуға, туынды үстеулердің жасалу жолын даралай, жіктей білуге
әрекеттендіру, іздендіру, ой қорытуға жеткізу. Мезгіл және мекен үстеулерінің тұлғалық
белгілерін танып, таптырту ар
қылы ой-қорытынды межесіне жеткіздіру.

ә) дамытушылық: жеке тұлғаның ой-қабілетіне әсер ету арқылы оқушылардың жекелей, өздігінен жұмыс жасау іс-әрекеттерін дамыту.

б)  тәрбиелік: сөздің мағынасына мән беруге тәрбиелеу, сан ұғымының киелілігін
таныту,
ұлттық қасиетке баулу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, тану, қолдану, әрекеттендіру, дедукция, индукция, талдау.бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар.

Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жұмыс жүргізу. Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а)  Ұйымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
  3. Журнал бойынша түгендеу.
  4. Жаңа сабақка дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта «Үстеудің құрамдық түрлері» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Үстеулер құрамына қарай дара үстеулер және күрделі үстеулер болып екіге бөлінеді. Дара үстеулерге негізгі және туынды үстеулер жатады.

Негізгі үстеулер—қазіргі кезде құрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге келмейтін үстеулер. Мысалы: жылдам, тез, т.б.

Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайынан -рақ, -рек, -ырақ, -ірек және —лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жұрнақтары жалғана алады. Мысалы: жылдам—жылдамырақ, тез—тезірек, т.б.

Туынды үстеулерге жұрнақ арқылы және кейбір септік жалғауларының түбірмен сіңісіп, көнеленуі арқылы жасалған үстеулер жатады.

Туынды үстеу тудыратын жұрнақтар:

  1. -ша, -ше: адам-ша, өзін-ше, т.б.
  2. -дай, -дей, -тай, -тей, -лай, -лей: шикі-лей, ақша-лай, қыс-тай, т.б.
  3. -дайын, -дейін,-тайын, -тейін (бүл—дай, -дей, -тай, -тей және -ын, -ін
    қосымшаларынан қ
    ұралған құранды жұрнақ): тоты-дайын, т.б.
  4. -шама, -шеме (-ша+ма, -ше+ме) және -шалық, -шелік (-ша+лық, -ше+лік) құранды
    ж
    ұрнақтар: осын-шалық, сон-шалық, т.б.

5.-майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше құранды жұрнақтар:

айт-пайынша, сөйле-мейінше, т.б.

Түбірмен сіңісіп, көнелену арқылы үстеу жасаған септік жалғаулар:

  1. барыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: бірге (жүр), кешке (қайт),

босқа (жүрме), зорға (көтерді), текке (ұрысты), т. б.;

  • жатыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: баяғыда (болыпты), аңдаусызда
    (сөйлеп қалды),
    қапыда (қалды), т. б.;
  • шығыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: шалқасынан ұлады), кеңінен
    (әңгімелесті), шетінен (біледі), тосыннан (сөйледі), т. б.;
  • көмектес септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: жөнімен (айт), кезекпен (бар),
    шынымен (ойлады), ретімен (жүрді), т. б.

Күрделі үстеулер екі я одан да көп түбірдің немесе сөздің бірігіп, тіркесіп немесе қосарланып тұрақтануынан жасалады:

  • сөздің бірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулер: жаздыгүні (жаздың + күні), таңертең
    (таң + ертең), ендігәрі (енді + гіден + әрі), б
    иыл (бүл + жыл), бүгін (бұл + күн), т. б.;
  • сөздердің қосарлануы мен қайталануы арқылы жасалған күрделі үстеулер: жоғары-
    төмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, әре
    ң-әрең, қолма-қол,бет-бетімен, қолды-
    қолына, т. б. ;
  • сөздердің тіркесуі арқылы тұрақтанып қалыптасқан күрделі үстеулер: күні бүгін,
    алажаздай, ертеден қара кешке де
    йін, қаннен-қаперсіз, күн ілгері, күн ұзаққа, т. б.
  1. Индукция.

Жоғары-төмен үйрек-қаз ұшып тұрса сымпылдап. (А.)

Ішім өлген, құр денем сау, босқа үрейім жүр менің, Жарамайды бекер алдау, теңің емес мен сенің. (А.) Қимылдың амалын, бейнесін, әрі мекенін, себеп-мақсатын, Амалын, себебін білдіріп тұрған сөздерді тауып ата. Бұл қандай сөздер?

2.Пікір алмасу.

а) Сын-қимылды, мезгілді, амалды, себепті білдіретін сөздер қандай сөз табымен тіркеседі?

ә) Олар етістіктердің, яғни қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздердің қандай белгісі мен қасиетін білдіреді?

  1. Оқулықпен жұмыс. Алғашқы орындалатын тапсырма: 272-жаттығу жұмысының
    орындалу шартын түсіндіремін: Көшіріп жазып, үстеулерді тауып, оларды құрамы жағынан
    талдаңдар.

Морфологиялық сатылай кешенді талдау.

әрең

  1. үстеу 2. сын-қимыл 3. қалай? 4. синтаксистік қызметі (пысықтауыш).
  2. Сипаттама.

Үстеу туралы қандай мағлұмат жинақтадыңдар?

273-жаттығу. Жаттығу жұмысының шарты мынадай: Қысқы табиғат көрінісіне қарап және төмендегі үстеулерді кірістіре отырып, мәтін құраңдар. Кеше. Қыстай. Зорға. Байқаусызда. Биыл.

Сабақтың қорытындысы:

Не білдік? Нені үйрендік? Ие білгіміз келеді? Кесте толтыру.

Үйге тапсырма. 274-жаттығу жұмысы. Бұл жаттығудың шарты мынадай: өздерің қалаған көркем әдеби мәтіннен үстеулерді тауып, құрамына қарай талдаңдар.



Ішім өлген, қүр денем сау, боска үрейім жүр менің, Жарамайды бекер алдау, теңің емес мен сенің. (А.) Қимылдың амалын, бейнесін, әрі мекенін, себеп-максатын, Амалын, себебін білдіріп түрған сөздерді тауып ата. Бүл қандай сөздер?

  1. Үжымдық жүмыс. Диктант. Бір сабақ жіп.

Баягыда бір шал мен кемпірдің жалгыз қызы болыпты. Күндердің күнінде цыздың шешесі дүние салады. Күндер өтеді. Айлар өтеді. Бірде үсті-басы тозып кеткен цызын көрген әкесі. —Қызым, басца ештеңе істемесең де, үстіңе күніне бір сабщ жіп іл,

— депті.

Қызы әкесінің айтцанын орындамац болып, етегіне күніне бір сабац жіп іліп өткізе беріпті. Бір куні жолаушылап келген әкесінің алдынан қызы жүгіріп шьщса, цыздың үстіндегі жалбыразан жіптерінен әкесінің аты үркіп, өлтіріп кете жаздапты. Өз қызын әзер таныган әкесі кетердегі цызына айтцан сөзі есіне түсіп цапаланган түрімен жерге царапты. Тапсырма. Іс-әрекеттің мезгілін, сын-бейнесін білдіретін үстеулерді теріп жазып, сұрақ қой.

  1. Шкір алмасу.

а) Сын-қимылды, мезгілді, амалды, себепті білдіретін сөздер қандай сөз табымен тіркеседі? ә) Олар етістіктердің, яғни қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздердің қандай белгісі мен қасиетін білдіреді?

  1. Окулықпен жүмыс. Алғашқы орындалатын тапсырма: 272-жаттығу жүмысының
    орындалу шартын түсіндіремін: Көшіріп жазып, үстеулерді тауып, оларды қүрамы жағынан
    талдаңдар.

Морфологиялық сатылай кешенді талдау.

әрең

  1. үстеу 2. сын-қимыл 3. қалай? 4. синтаксистік қызметі (пысықтауыш).
  2. Сипаттама.

Үстеу туралы қандай мағлүмат жинақтадыңдар?

  1. Бөлу үлгісі. Мәтін.

Жаз бойы жалгыз тіршілік етті. Ащы көлдің солтустік жаеын жайлагап бес-алты ауыл Көксеректен тагы да көресіні көрді. Күндіз көл жагасында, цамыста жатады. Түн баласына бір ауылдың шуын бір ауылдікіне цосып, быцпырт тигендей цылады. Жаздай әюеген цозы, бүзауының саны елу-алпысца жетті. Тунгі ауылдыц цорасына шапцанда күзетшінің аптагы, иттердің үріп түрганы — барлыгы да бүган бөгет емес, кей-кейде түнде жарц етіп, гүрс беріп мылтыц та атылады. Даусынан гана біраз сескенеді. Азгантай үзап кетеді де, ол тыныштала бергенде қайта соцтыгады. Тапсырма.

  1. Қандай шығармадан алынған үзінді, авторы кім?
  2. Мәтін ішінен үстеулерді теріп жазып, сөз қүрамына және үстеудің құрамдық түрлеріне
    жіктей отырып, сөзжасамдық кешенді талдауға сал.

 әісаз бойы

 үстеу мезгіл 00

0-0      000 = 0         00 = 0

күрделі үстеу сөздердің тіркесуі арқылы жасалып түр Оқулыкпен жүмыс.

273-жатгығу. Жаттығу жүмысының шарты мынадай: Қысқы табиғат көрінісіне қарап және төмендегі үстеулерді кірістіре отырып, мәтін қүраңдар. Кеше. Қыстай. Зорға. Байқаусызда. Биыл. Жаттығу жү^мысын орындап болған соң қосымша мынадай тапсырма беремін.


Бос орынға тиісті сөзді қой. Мөнерлеп оқуға дайындал.


Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымымен жұмыс жүргізу. Сабақтың типтері: үйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа еабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау. Сабақтың барысы:

а)  Үйьшдастыру кезеці.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
  3. Журнал бойынша түгелдеу.
  4. Жаңа сабақка дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сүрау.
  2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Дәптерлерін алмастыру.
  4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта «Үстеудің қүрамдық түрлері» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Үстеулер қүрамына қарай дара үстеулер және күрделі үстеулер болып екіге бөлінеді. Дара үстеулерге негізгі және туынды үстеулер жатады.

Негізгі үстеулер—қазіргі кезде қүрамы жағынан түбір және қосымшаға бөлшектеуге келмейтін үстеулер. Мысалы: жылдам, тез, т.б.

Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайынан -рақ, -рек, -ырақ, -ірек және —лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу жүрнақтары жалғана алады. Мысалы: жылдам—жылдамырақ, тез—тезірек, т.б.

Туынды үстеулерге жүрнақ арқылы және кейбір септік жалғауларының түбірмен сіңісіп, көнеленуі арқылы жасалған үстеулер жатады.

Туынды үстеу тудыратын жүрнақтар:

  1. -ша, -ше: адам-ша, өзін-ше, т.б.
  2. -дай, -дей, -тай, -тей, -лай, -лей: шикі-лей, ақша-лай, қыс-тай, т.б.
  3. -дайын, -дейн,-тайын, -тейін (бүл—дай, -дей, -тай, -тей және -ын, -ін
    қосымшаларынан қүралған қүранды жүрнақ): тоты-дайын, т.б.
  4. -шама, -шеме (-ша+ма, -ше+ме) және -шалық, -шелік (-ша+лық, -ше+лік) қүранды
    жүрнақтар: осын-шалық, сон-шалық, т.б.

5.-майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше құранды жүрнақтар:

айт-пайынша, сөйле-мейінше, т.б.

Түбірмен сіңісіп, көнелену арқылы үстеу жасаған септік жалғаулар:

  1. барыс септіктің көнеленуіменқалыптасқан үстеулер: бірге (жүр), кешке (қайт),

босца (жүрме), зорга (көтерді), текке (үрысты), т. б.;

  • жатыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: баягыда (болыпты), аңдаусызда
    (сөйлеп қалды), цапыда (қалды), т. б.;
  • шығыс септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: шалцасыыан (қүлады), кеңінен
    (әңгімелесті), шетінен (біледі), тосыинан (сөйледі), т. б.;
  • көмектес септіктің көнеленуімен қалыптасқан үстеулер: жөнімен (айт), кезекпен (бар),
    шынымен (ойлады), ретімен (жүрді), т. б.

Күрделі үстеулер екі я одан да көп түбірдің немесе сөздің бірігіп, тіркесіп немесе қосарланып түрақтануынан жасалады:

  • сөздің бірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулер: жаздыгүні (жаздың + күні), таңертең
    (таң + ертең), ендігәрі (енді + гіден + әрі), быыл (бүл + жыл), бүгін (бүл + күн), т. б.;
  • сөздердің қосарлануы мен қайталануы арқылы жасалған күрделі үстеулер: жогары-
    төмен, анда-санда, жата-жастана, енді-енді, әрец-әрец, цолма-цол,бет-бетімен, цолды-
    цолына, т. б. ;
  • сөздердің тіркесуі арқылы түрақтанып қалыптасқан күрделі үстеулер: күні бүгін,
    алажаздай, ертееден қара кешке деіііи, цаннен-цаперсіз, күн ілгері, күн үзаща, т. б.
  1. Индукция.

Жоғары-төмен үйрек-қаз у_шып түрса сымпылдап. (А.)


Ішім өлген, қүр денем сау, боска үрейім жүр менің, Жарамайды бекер алдау, теңің емес мен сенің. (А.) Қимылдың амалын, бейнесін, әрі мекенін, себеп-максатын, Амалын, себебін білдіріп түрған сөздерді тауып ата. Бүл қандай сөздер?

  1. Үжымдық жүмыс. Диктант. Бір сабақ жіп.

Баягыда бір шал мен кемпірдің жалгыз қызы болыпты. Күндердің күнінде цыздың шешесі дүние салады. Күндер өтеді. Айлар өтеді. Бірде үсті-басы тозып кеткен цызын көрген әкесі. —Қызым, басца ештеңе істемесең де, үстіңе күніне бір сабщ жіп іл,

— депті.

Қызы әкесінің айтцанын орындамац болып, етегіне күніне бір сабац жіп іліп өткізе беріпті. Бір куні жолаушылап келген әкесінің алдынан қызы жүгіріп шьщса, цыздың үстіндегі жалбыразан жіптерінен әкесінің аты үркіп, өлтіріп кете жаздапты. Өз қызын әзер таныган әкесі кетердегі цызына айтцан сөзі есіне түсіп цапаланган түрімен жерге царапты. Тапсырма. Іс-әрекеттің мезгілін, сын-бейнесін білдіретін үстеулерді теріп жазып, сұрақ қой.

  1. Шкір алмасу.

а) Сын-қимылды, мезгілді, амалды, себепті білдіретін сөздер қандай сөз табымен тіркеседі? ә) Олар етістіктердің, яғни қимылды, іс-әрекетті білдіретін сөздердің қандай белгісі мен қасиетін білдіреді?

  1. Окулықпен жүмыс. Алғашқы орындалатын тапсырма: 272-жаттығу жүмысының
    орындалу шартын түсіндіремін: Көшіріп жазып, үстеулерді тауып, оларды қүрамы жағынан
    талдаңдар.

Морфологиялық сатылай кешенді талдау.

әрең

  1. үстеу 2. сын-қимыл 3. қалай? 4. синтаксистік қызметі (пысықтауыш).
  2. Сипаттама.

Үстеу туралы қандай мағлүмат жинақтадыңдар?

  1. Бөлу үлгісі. Мәтін.

Жаз бойы жалгыз тіршілік етті. Ащы көлдің солтустік жаеын жайлагап бес-алты ауыл Көксеректен тагы да көресіні көрді. Күндіз көл жагасында, цамыста жатады. Түн баласына бір ауылдың шуын бір ауылдікіне цосып, быцпырт тигендей цылады. Жаздай әюеген цозы, бүзауының саны елу-алпысца жетті. Тунгі ауылдыц цорасына шапцанда күзетшінің аптагы, иттердің үріп түрганы — барлыгы да бүган бөгет емес, кей-кейде түнде жарц етіп, гүрс беріп мылтыц та атылады. Даусынан гана біраз сескенеді. Азгантай үзап кетеді де, ол тыныштала бергенде қайта соцтыгады. Тапсырма.

  1. Қандай шығармадан алынған үзінді, авторы кім?
  2. Мәтін ішінен үстеулерді теріп жазып, сөз қүрамына және үстеудің құрамдық түрлеріне
    жіктей отырып, сөзжасамдық кешенді талдауға сал.

 әісаз бойы

 үстеу мезгіл 00

0-0      000 = 0         00 = 0

күрделі үстеу сөздердің тіркесуі арқылы жасалып түр Оқулыкпен жүмыс.

273-жатгығу. Жаттығу жүмысының шарты мынадай: Қысқы табиғат көрінісіне қарап және төмендегі үстеулерді кірістіре отырып, мәтін қүраңдар. Кеше. Қыстай. Зорға. Байқаусызда. Биыл. Жаттығу жү^мысын орындап болған соң қосымша мынадай тапсырма беремін.


Бос орынға тиісті сөзді қой. Мөнерлеп оқуға дайындал. Мүғалім сөзі:

Қазір бәріміз Қазақстан үшағымен алыс сапарға үшамыз. Сапар кезінде сөйлемдерді

дүрыс қүраған және мәтінді мәнерлеп оқып берген оқушы осы үшақгың ең мыкты

стюардессасы болады. Стюардесса сөзі:

— Жолаушы азаматтар!

  1. Сіздер бүгін Астана — Париж бағытындағы ұшақпен сапарға шықтыңыздар.
  2. Қазір ұшақ жер бетінен 400 м биіктікке кетеріледі.
  3. Бағана күн бүлтты еді.

 

  1. Біраздан соң Кавказ шындарының жанынан етеміз.
  2. Біз барып қонатын Париж қаласында күн біршама жылы болып түр.

Мысалы, бірінші сөйлемдегі көп нүктенің орнына бүгін деген сөз қойылу керек. Біз бүгін деген сөздің қасындағы текшенің ішіне 1 деген цифрді жапсырамыз.

  1. Жариялау.

Мезгіл үстеудің     сүрағы      күрамы       сөйлемдегі мағынасы                          қызметі

Мекен үстеудің     сүрағы      құрамы       сөйлемдегі магынасы                        қызметі

Сабақтың қорытындысы:

Не білдік? Нені үйрендік? Ие білгіміз келеді? Кесте толтыру.

Үйге тапсырма. 274-жаттығу жұмысы. Бүл жаттығудың шарты мынадай: өздерің калаған көркем әдеби мәтіннен үстеулерді тауып, құрамына қарай талдаңдар.

Тексердім: