Шылаулардың емлесі. Және, мен (бен, пен) шылауларынын емлесі

Ашық сабақтар

Сабақтың тақырыбы: Шылаулардың емлесі.

Және, мен (бен, пен) шылауларынын емлесі. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: оқушыларға шылау сөздер, оның түрлері және шылаулардың емлесі, және, мен (бен, пен) шылауларының емлесі жайлы толық мәлімет беру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, сауаттылыққа баулу, олардың ой-пікірін қалыптастыру.

б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен. жұмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар.

Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жұмыс жүргізу.

Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а)  Ұйымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
    З.Журнал бойынша түгелдеу.
    Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.
  2. Жаттығу жүмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта «Шылаулардың емлесі. Және, мен (бен, пен) шылауларының емлесі» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Шылаулардың көпшілігі өздері қатысты сөзден бөлек жазылады және кейбір дефис арқылы жазылады. Бөлек жазылатын шылаулардың көбі кейбір грамматикалық тұлғалармен сырт жағынан ұқсас болып келеді. Кейбір шылаулар өздері қатысты сөздердің әуеніне түсіп, үндесіп, бірнеше тұлғада қолданылады. Мысалы: мен (бен, пен), қана (ғана), қой (ғой) шылаулары өзінен бұрыңғы сөздің соңғы дыбысына, -ды (-ді), -мыс (~МІС) демеуліктері өзінен бұрыңғы сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне, да (де, та, те) және ма (ме, ба, бе, па, пе) шылаулары өзінен бұрыңғы сөздің әрі соңғы дыбысына, әрі соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай түрленіп отырады. Мысалы: Шығанақ пен Олжабек соңына ала кірді. (Ғ. Мұст.) Құнанбай мен Ізгұтты алда келеді екен. (М. Ә.) Толңын да, ағыс та күшейген. (Ғ. М.)

І.Және, мен (бен, пен) шылауларының емлесі.

Және, мен (бен, пен) шылаулары бірыңғай мүшелер мен ыңғайлас мәнді сөйлемдерді байланыстырып, қайталанбай қолданылады. Сондықтан бұл жалғаулықтар байланыстырған сөздер мен сөйлемдердің арасына үтір қойылмайды.

Мен (бен, пен) жалғаулығы сырт тұлғасы жағынан түбірге қосылып жазылатын көмектес септік жалғауымен ұқсас. Оларды бір-бірінен ажыратудың жолы мынадай. Көмектес септік жалғауын сөйлемде түсіріп айтуға болмайды. Ал мен (бен, пен) жалғаулығын түсіріп айтуға да (онда жалғаулықтың орнына үтір қойылады), басқа жалғаулықпен (мысалы, және немесе да, де, та, те) ауыстырып айтуға да болады. Мысалы: Жақсымен жанас деген сөйлемді жақсы жанас деп -мен түлғасынсыз (көмектес септігінсіз) айтуға болмайды. Жақсылық пен жамандық кейін алдыңнан қайтады деген сөйлемді Жақсылық, жамандық кейін алдыңнан қайтады деп те, Жақсылық және жамандық кейін алдыңнан қайтады немесе Жақсылық та, жамандық та кейін алдыңнан қайтады деп те айтуға болады.

Мен (бен, пен) жалғаулығы байланыстырған бірыңғай сөздердің алдыңғысындагы септік жалғауы түсіріліп айтыла береді. Мысалы: Алыс пен жақынды жортқан білер,.(мақал), Әке мен шешенің еңбегін ұмытпа деген сөйлемдерде алыс сөзі табыс сеп Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жүмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 335-жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Жақша ішінде берілген мен, бен, пен тұлғаларының жалғаулық не септік жалғау екенін ажыратып, бөлек я бірге жазылатынын анықтап, сөйлемді көшіріңдер.

Келесі тапсырма: 336-жаттығу жұмысының орындалу шарты мынадай:Жалғаулық шылауды тауып, қызметін, жазылу емлесін түсіндіріңдер.

Сабақтың корытындысы:

  1. Сұрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
  3. Үйге тапсырма: 337-жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Және,
    мен (бен, пен) жалғаулықтарының қолданылу, сөздерді, сөйлемдерді байланыстыру
    ерекшеліктеріне бірнеше сөйлем ойлап жазып, талдап көрсетіңдер.

 


б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелеу.

Сабактың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сұрақ-жауап, сөздікпен. жұмыс, бағалау, бекіту, қорытындылау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар.

Сабақтың формалары: жеке баламен, топпен, сынып үжымымен жұмыс жүргізу.

Сабақтың типтері: үйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сүрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, бағалау.

Сабақтың барысы:

а)  Үйымдастыру кезеңі.

  1. Сәлемдесу.
  2. Кезекші мәлімдемесі.
    З.Журнал бойынша түгелдеу.
    Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сү_рау.

  1. Өткен сабақта өтілген ережені сүрау.
  2. Жаттығу жүмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.
  3. Дәптерлерін алмастыру.
  4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б)  Жаңа сабақты түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта «Шылаулардың емлесі. Және, мен (бен, пен) шылауларының емлесі» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Шылаулардың көпшілігі өздері қатысты сөзден бөлек жазылады және кейбірі дефис арқылы жазылады. Бөлек жазылатын шылаулардың көбі кейбір грамматикалық түлғалармен сырт жағынан үқсас болып келеді. Кейбір шылаулар өздері қатысты сөздердің әуеніне түсіп, үндесіп, бірнеше тұлғада қолданылады. Мысалы: мен (бен, пен), цана (гана), цой (гой) шылаулары өзінен бүрыңғы сөздің соңғы дыбысына, -ды (-ді), -мыс (~МІС) демеуліктері өзінен бүрыңғы сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне, да (де, та, те) және ма (ме, ба, бе, па, пе) шылаулары өзінен бүрыңғы сөздің әрі соңғы дыбысына, әрі соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай түрленіп отырады. Мысалы: Шыганац пен Олжабек соцына ала кірді. (Ғ. Мүст.) Қүнанбай мен Ізгұтты алда келеді екен. (М. Ә.) Толңын да, агыс та күшепген. (Ғ. М.)

І.Және, мен (бен, пен) шылауларының емлесі.

Және, мен (бен, пен) шылаулары бірыңғай мүшелер мен ыңғайлас мәнді сөйлемдерді байланыстырып, қайталанбай қолданылады. Сондықтан бүл жалғаулықтар байланыстырған сөздер мен сөйлемдердің арасына үтір қойылмайды. Мысалы: Жомарттың бүгін жүре цоярлыц ниеті әісоц еді әісәне оның шетіне царай даяр көлік те болмайды. (Ғ. Мүст.) Шортанбай Дулат пенен Бүщар жырау, Бірінің сөзі жамау, бірі цүрау. (А.)

Мен (бен, пен) жалғаулығы сырт түлғасы жағынан түбірге қосылып жазылатын көмектес септік жалғауымен үқсас. Оларды бір-бірінен ажыратудың жолы мынадай. Көмектес септік жалғауын сөйлемде түсіріп айтуға болмайды. Ал мен (бен, пен) жалғаулығын түсіріп айтуға да (онда жалғаулықтың орнына үтір қойылады), басқа жалғаулықпен (мысалы, және немесе да, де, та, те) ауыстырып айтуға да болады. Мысалы: Жацсымен жанас деген сөйлемді жацсы жанас деп -мен түлғасынсыз (көмектес септігінсіз) айтуға болмайды. Жацсылъщ пен жамандъщ кейін алдыцнан цайтады деген сөйлемді Жацсылык, жамандыц кейін алдыңнан цайтады деп те, Жацсылыц және жамандъщ кейін алдыңнан цайтады немесе Жацсылъщ та, жамандъщ та кейін алдыңнан цайтады деп те айтуға болады.

Мен (бен, пен) жалғаулығы байланыстырған бірыңғай сөздердің алдыңгысындагы септік жалғауы түсіріліп айтыла береді. Мысалы: Алыс пен жацынды жортңан б/лер,.(мақал), Әке мен шешенің еңбегін ұмытпа деген сөйлемдерде алыс сөзі табыс септікте (алысты), әке сөзі ілік септікте (әкенің) тұрғаны белгілі.


Және, мен (бен, пен) жалғаулықтары бірнеше бірыңғай мүшелердің соңғы екеуінің арасын байланыстырады немесе бірыңғай мүшелерді екі-екіден топтап барып байланыстырады. Мысалы: Шортанбсш, Дулат пенен Бүцар жырау, Бірінің сөзі жамау, бірі цүрау. (А..) Омар, Оспан және Ахмет — үіиеуі сабац оцып отыр. Күрес пен күлкі, цайгы мен шаттъщ, алыс пен жеңіс, жеңгліс пен әісетіліс болмаса, бүл шіркінің өзі де тоңган мүз, үпыган айран емес пе?! (Ғ. М.)

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жүмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 335-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Жақша ішінде берілген мен, бен, пен түлғаларының жалғаулық не септік жалғау екенін ажыратып, бөлек я бірге жазылатынын анықтап, сөйлемді көшіріңдер.

Келесі тапсырма: 336-жаттығу жүмысының орындалу шарты мынадай:Жалғаулық шылауды тауып, кызметін, жазылу емлесін түсіндіріңдер.

Сабактың корытыидысы:

  1. Сұрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
  2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
  3. Үйге тапсырма: 337-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Және,
    мен (бен, пен) жалғаулықтарының қолданылу, сөздерді, сөйлемдерді байланыстыру
    ерекшеліктеріне бірнеше сөйлем ойлап жазып, талдап көрсетіңдер.

Тексердім: