Крахмал Целлюлоза.

Тақырыбы: Крахмал Целлюлоза.

Сабақтың тақырыбы:

Білімділік: Оқушыларға крахмалдың, құрылысы, қасиеттері, олардың маңызы, қолданылуы туралы білімді қалыптастыру; Оқушыларға целлюлозаның құрылысы, қасиеттері, олардың маңызы, қолданылуы, ацетатты талшық туралы білімді қалыптастыру;

Дамытушылық: Химиялық қасиеттерін, алыну әдістерін сипаттайтын химиялық реакциялардың  теңдеулерін  құру дағдыларын ары қарай қалыптастыра отырып дамыту, талдау, қорытындылау біліктіліктерін дамыту, есте сақтау қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту; Теңдеулерін  құру дағдыларын ары қарай қалыптастыра отырып дамыту, талдау, қорытындылау біліктіліктерін дамыту, есте сақтау қабілеттерін дамыту, сөздік қорын молайту;

Тәрбиелік: Сабақ уақытын бағалауға үйрету, еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақтың типі: Жаңа сабақ.

Сабақ өткізілу түрі: Мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс.

Құралдар мен реактивтер: Кітап,  дәптер.

Ұйымдастыру кезеңі:

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі:

Білімді жаңғырту:

Сахароза

Фронталды әңгімелесу:

• Қандай қосылыстар көмірсулар деп аталады?
• Олар қалай жіктеледі?
• Моносахаридтер қандай түрлерге жіктеледі?
• Глюкоза молекуласында қандай функционалды топтар бар?

Глюкозаның циклді формасы қалай түзіледі?

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;

— оқушылардың білімді қабылдауына, алған білімнен қорытынды шығаруға, жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс–тәсілдерді үйрету;

— оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы; берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға, түсініктерді, заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

Мұғалімнің түсіндіруі:

Крахмал  – табиғи полимер екі полисахаридтен амилоза, амилопектинен тұрады.      Оның жалпы формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n.

                         амилоза

Крахмал

                           амилопектин (тармақталған)

Крахмалдың макромолекуласы циклді α-глюкозаның қалдықтарынан тұрады.

Табиғатта кездесуі және түзілуі.

Крахмал– целлюлозадан кейінгі табиғатта ең көп таралған көмірсу. Ол өсімдіктерде көп болады. Мысалы, картоп түйінінде 20%, бидай дәнінде 70%, күріш дәнінде 80% болады. Аса маңызды тағамдық зат.

Крахмал жасыл өсімдіктердің жапырағында хлорофилл дәндерінде күн сәулесі қатысында су мен көміртек оксидінен түзіледі:

6СО₂ + 6Н₂О             ^{фотосинтез}             С₆Н₁₂О₆  + 6О₂

глюкоза

Глюкозадан синтездік жолмен крахмал түзіледі:

nС₆Н₁₂О₆→ (С₆Н₁₀О₅)n + nН₂О

глюкоза         крахмал

Крахмалдың макромолекуласы циклді α-глюкозаның қалдықтарынан тұрады.

сн₂он

                                       _H                  O _OH              

                   _{H                 OH}             n

Алынуы. Өндірісте крахмалды, негізінен, картоптан, жүгеріден, күріштен алады. Ол үшін шикізатты ұсақтап, сумен шаяды. Тұнбаға түскен крахмалы бөліп алып, жылы ауа ағынында кептіреді.

Қасиеттері. Крахмал – дәмі жоқ, суда ерімейтін, ақ түсті ұнтақ. Ыстық суда ісініп, коллоид ерітінді крахмал клейстерін түзеді.

Крахмалдың маңызды қасиеті – қышқыл әсерінен гидролизденуі. Ол бірнеше сатыда жүреді. Гидролизденудің соңғы өнімі – α-глюкоза:

(С₆Н₁₂О₅)n→(С₆Н₁₀О₅)_х→С₁₂Н₂₂О₁₁→С₆Н₁₂О₆

Крахмал     декстриндер    мальтоза       α-глюкоза

(С₆Н₁₀О₅)_n + nН₂О →nС₆Н₁₂О₆

Крахмал                  α-глюкоза

Крахмалдың құрамындағы альдегид тобы гликозидтік байланысқа түскендіктен, аммиактағы күміс оксиді ерітіндісімен әрекеттеспейді.

Крахмалды анықтау үшін йод ерітіндісі қолданылады. Ол крахмалды көк түске бояйды. Осылайша йод крахмалды, ал крахмал йодты анықтауға пайдаланылады.

         Қолданылуы. Крахмал– тамақ құрамындағы маңызды қоректік зат. Ол– нан, картоп, дән түрінде көмірсулардың басты шикізат көзі болып есептеледі. Крахмалдың көп мөлшерін декстриндер, сірне, глюкоза алу үшін өңдейді. Нанның негізгі бөлімі– декстриндер. Сірнелер кондитер өнеркәсібінде қолданылады. Картоп крахмалынан, дәнді дақылдардан этил спиртін алады.

Жеңіл өнеркәсіпте мата тоқу, қағаз, кеңсе тауарларын өндіруде және желім ретінде қолданылады.

Медицинада түрлі дәрі–дәрмектер алуға және қоспа түрінде таблеткалар мен жағатын майлар жасауға пайдаланады.

Тұрмыста крахмалды киім–кешек, т.б. заттарды крахмалдауға қолданады. Ол ыстық үтікпен үтіктегенде декстриндерге, одан сірнелерге айналып, жұқа жылтыр қабықша түзеді. Ол матаны тез кірлеуден қорғайды.

         Крахмалдың биологиялық рөлі. Гликоген. Крахмал өсімдіктерде қоректік заттар қоры ретінде жиналып, ал адам және жануар организмінде ферменттер әсерінен өзгерістерге ұшырайды.

         Крахмал- табиғатта көп таралған полисахарид,табиғи полимерлі қосылыс. Гидролиз нәтижесінде түзілген глюкозаның бір бөлігі бауырда және бұлшық етте гликоген түрінде жиналады

Крахмалдың тірі организмде ыдырауы

Амилаза                     Тотығу клеткада

Амилаза

Гидролиз

ферменттер        бауыр

Мұғалімнің түсіндіруі:

Целлюлоза                                                                                                                                            сн₂он_о              

n

Целлюлоза макромолекуласы циклді β-глюкозаның қалдығынан құралған.

Целлюлозаны клечатка деп те атайды. Ол –өсімдіктер клеткасы қабықшасының негізгі құрам бөлігі. Едәуір көп таралған биополимер. Крахмал мен целлюлозаның құрамына әр түрлі формалы глюкозаның кіруі олардың қасиеттеріне әсер етеді. Целлюлозаны тек күйіс қайыратын жануарлар ғана қорыта алады. Сондықтан оны азық есебінде қолдана алмайды. Целлюлозаның полимерлену дәрежесі n-нің мәні крахмалдан үлкен, сондықтан оның молекуласының массасы да глюкозадан үлкен.

Целлюлоза құрылымы тек түзу сызықты болады:

-С₆Н₁₀О₅—  С₆Н₁₀О₅  —  С₆Н₁₀О₅ —  С₆Н₁₀О₅ –

Мақта, зығыр, кендір,т.б. талшықты материалдардың целлюлозадан түзілетіні осыған байланысты.

Қасиеттері: Целлюлоза ақ немесе сұр түсті талшықты қатты зат. Целлюлоза суда, спиртте, эфирде, ацетонда және т.б. органикалық еріткіштерде ерімейді.

2. Целлюлоза крахмалға қрағанда қиын гидролизденеді. Минерал қышқылының қатысында ұзақ уақыт қыздырғанда,бірнеше аралық өнімдер түзіледі:

(С₆Н₁₀О₅ ) n           (С₆Н₁₀О₅ )х          n/2 С₁₂Н₂₂О₁₁               n С₆Н₁₀О₅

целлюлоза           амилоид           целлобиоза(дисахарид)    глюкоза

3.Целлюлозаның гидроксил топтары арқылы әр түрлі эфирлерін алуға болады.

nHNO₃       целлюлозаның нитраты

[С₆Н₇О₂  (ОН)₂  ONO ₂    ] n+  nH₂O

целлюлоза динитраты

[С₆Н₇О₂  (ОН)₃ ]              +  2nHNO₃    [С₆Н₇О₂  (ОН)₂  (ONO ₂)  ₂ ] n+  2nH₂O

целлюлоза тринитраты

3nHNO₃     [С₆Н₇О₂  (ОН)₂  (ONO ₂ )  ₃ ] n+ 3nH₂O

4. Целлюлозаға сірке қышқылымен күкірт қышқылы қатысында әсер етіп, целлюлозаның ди,триацетаттарын алуға болады.

2nCH₃COOH          целлюлозаның нитраты

[С₆Н₇О₂  (ОН) ( OCOCH ₃  ) ₂ ] n+  2nH₂O

целлюлоза диацетаттарын

[С₆Н₇О₂  (ОН)₃ ]           +  3n CH₃COOH   [С₆Н₇О₂  (ОН) ( OCOCH ₃  ) ₃ ] n+  3nH₂O

целлюлоза  триацетаттарын

Динитроцеллюлозаны (коллоксилин) применяется также для получения коллодий алу үшін қолданады. Оны осы мақсатта қолдану үшін спирт пен эфир қоспасында ерітеді. Еріткіш буланып ұшып кеткен соң медицинада қолданылатын тығыз пленк– коллодий қалады. Динитроцеллюлоза пластмасса өндірісінде целлулоид алуда да қолданылады.Оны динитроцеллюлозаны  камфорамен қосып балқыту арқылы алады.

         Қолданылуы: жасанды жібек талшығын алуда қолданылады. Вискоза, мысты аммиакты жібек, ацеттатты жібек талшықтарын алуда қолданылады.

Білімді қорытындылау және жүйелеу:

Үй тапсырмасын беру кезеңі:  §24    16-сызбанұсқа.   §25    10-кесте.

Бағалау.