« Мектепте шахмат ойнынан жарыс өткізу»

Дене шынықтыру пәнінен ашық сабақтар

 

Мақала тақырыбы: « Мектепте шахмат ойнынан жарыс өткізу»

 

 

Шахмат жұмыстарына төрешілік ету шахмат ұйымы арқылы қабылданған – Шахмат кодексі негізінде жүргізіледі. Міне,  мектепте өткізілетін өткізілетін шахмат турнирін ұйымдастыру сатылары:

  • Бас төрешіні тағайындау;
  • Қатнасушылардың құрамын белгілеу;
  • Өтетін уақыттарын белгілеу;
  • Жеребе жүргізу;
  • Кезекті турды өткізу;
  • Қорытынды таблицаны толтыру;
  • Турнирдің қорытындысын шығару;
  • Жеңімпазды марапаттау.

 

Шахмат турниріне төрешілік етудің қарапайым принціптері:

Бас төреші қатынасушылардың тәртібін бақылайды. Ойын қатаң түрде әрбір тур бойынша өткізіледі, мүмкіндігінше кезекті турдағы партиялар толық ойналады, қалып қоюға жол бермейді. Соңғы турдың алдында ойналмай қалған партиялар болса, түгел ойнап бітіру керек. Ойын кезінде ойнаушылар бірі мен бірі сөйлеспейді. Қалта телефондары сөндіріп қойылады, кімнің телефоны дауыс шығарса, сол ойыншыға ұтылыс беріледі. Ойын кодексі қатаң сақталады. «Ұстадың – жүр» ережесі мүлдем бұзылмауы тиіс.

Ойын кезінде барлық партиялар жазылып, ойын біткеннен кейін бас төрешіге тапсырылады. Жарыстар сағатпен ойналады. жарыс біткеннен кейін бас төреші оның қорытындысын хабарлап жеңімпаздарды марапаттайды.

Шахмат жарыстарын өткізудің бірнеше жүйесі бар: айналмалы жүйе, швейцариялық жүйе,  олимпиадалық жүйе және т.б. Солардың ішінде ең көп тарағаны айналма жүйесі. Бұл жүйе бойынша жарыска қатысушылар бір-бірімен жеке-жеке ойнап шығады. Еді осы жарысқа қатысушылардың қай турда қандай түсті фигуралармен ойнайтынын анықтау керек. Оны жарысқа қатысушылар арасында жеребе таратылғаннан кейін пайдалануға болады.

 

 

 

 

 

 

Жарыстағы ойын кезеңінің таблицалары

 

3 немесе 4 қатысушы болғанда

11 – (4)2 – 3
2(4) – 31 – 2
32 – (4)3 – 1

 

5 немесе 6 қатысушы болғанда

11 – (6)2 – 53 – 4
2(6) – 45 – 31 – 2
32 – (6)3 – 14 – 5
4(6) – 51 – 42 – 3
53 – (6)4 – 25 – 1

 

7 немесе 8 қатысушы болғанда

11 – (8)2 – 73 – 64 – 5
2(8) – 56 – 47 – 31 – 2
32 – (8)3 – 14 – 75 – 6
4(8) – 67 – 51 – 42 – 3
53 – (8)4 – 25 – 16 – 7
6(8) – 71 – 62 – 53 – 4
74 – (8)5 – 36 – 27 – 1

 

9 немесе 10 қатысушы болғанда

 

11 – (10)2 – 93 – 84 – 75 – 6
2(10) – 67 – 58 – 49 – 31 – 2
32 – (10)3 – 14 – 95 – 86 – 7
4(10) – 78 – 69 – 51 – 42 – 3
53 – (10)4 – 25 – 16 – 97 – 8
6(10) – 89 – 71 – 62 – 53 – 4
74 – (10)5 – 36 – 27 – 18 – 9
8(10) – 91 – 82 – 73 – 64 – 5
95 – (10)6 – 47 – 38 – 29 – 1

 

 

Мұндағы вертикаль бағытындағы цифрлар кезекті турды көрсетеді, ал одан кейінгі қосарлы цифрларды қатысушыға жеребе тарату нәтижесінде берілген номерлер деп ұғынуымыз керек. Сонымн әрбір қосарлы цифрлардың бірінші номері ақ, ал екінші номері қара фигурамен ойнайды.

Турнир таблицасына аяқталған ойындардың нәтижесі қойылып отырады., жарыс төрешісі турнир кестесінде ұтысы – 1, ұтылысы – 0, тең ойынды ½ белгілерімен толтырады.

Әрбір тур өткен сайын турнир кестесі бірте – бірте көбейіп тола береді. Барлық партиялар ойналып, санау жұмыстары жүргізіледі, алған орындары белгіленеді. Осындай кестені толтыру кезінде біз «+» , «-» деген белгілермен кездесеміз.бұл шартты белгілер мынадай жағдайда қойылады. Егер шахматшы дәлелсіз себеппен ойынға келмей қалса, жарыс төрешісі оны ұтылды деп, оның қарсыласын ұтты деп есептейді. Жарысқа келмеген ойыншының тұсына (-) белгісі қойылады, ал жалпы қортынды шығарылғанда ол ноль деп есептеледі. Сондай ақ қарсыласы келмеген ойыншыға турнир кестесінде (+) белгісі қойылып бұл кейінінен оған бір ұпай болып есптеледі.

Ал егер ойыншылардың ұпайлары тең болса, онда «Бергер коэффициентімен» есептеледі.

Бергердiң коэффициентi — ұпайларды тең сан жинаған қатысушылардың арасындағы орындарды анықтайтын әдiс. Бергердiң коэффициентi бойынша орынның анықтау әдiс (бiр-бiрімен ойнайды) айналма жүйе шахмат турнирлары үшiн қолданылады. Бұл әдiсті басқа да спорт  түрлерінде де қолдана бастады.

Мысалы, әр жеңiске 1 ұпай берiледi тең ойнағанға — 0, 5 ұпай, ұтылысқа — 0 ұпай ), екi немесе бiрнеше қатысушылар ұпайларды бiрдей алуы жиi болады.Бергер коэффициентi осы қатысушы ұтқан ойыншыларылардың барлық ұпайларын , тең ойнаған ойыншылардың ұпайларынын жартысы есептеледі.Егер кімде коэффициент жоғары болса сол ойыншы жоғары орынды алады.

Бергердiң коэффициентiн айналма турнирлер үшiн ойлап тапқан.Мысалы.

 

Гипотеза айналма турнирының қорытынды кестесi:

 

№Қатысушылар1234567+−=ҰпайОрын КБ
1Иванов½½11114025I11,75
2Петров½½½1113034½II10
3Сидоров½½½½112044III9
4Кузнецов0½½1113124IV7,75
5Смирнов00½0112312½V3
6Васильев0000011501VI0
7Николаев0000000600VII0

 

 

Белгiлер: 1 -ұтыс ½  — тең болса, 0 — ұтылыс, кб — Бергердiң коэффициентi.

Қатысушы Сидоров және Кузнецовтың бiрдей ұпай жинады, 4 ұпайдан. Кiм олардың iшiнен үшiншi орын алады, Бергердiң коэффициентi бойынша анықталады.

Қатысушы Сидоровтың Бергер коэффициентi осылай қалыптасады: (Иванов ұпайларының жартысы) 2, 5 (Петров ұпайларының жартысы) + 2, 25 (Кузнецов ұпайларының жартысы) + 2 (Смирнов ұпайларының жартысы) + 1, 25 (Васильевтың барлық ұпайлары) + 1  (Николаева барлық ұпайлар) + 0,барлығы 9 ұпай.

Осылай Кузнецовтың Бергер коэффициентi: (Ивановтан ұтылыс) 0 (Петров ұпайларының жартысы) + 2, 25 (Сидоров ұпайларының жартысы) + 2 (Смирновтың барлық ұпайлары) + 2, 5 (Васильевтың барлық ұпайлары) + 1  (Николаевтың барлық ұпайлар) + 0, барлығы 7,75 ұпай.

Қатысушы Сидоров  Кузнецовқа қарағанда жоғары коэффициенттi алады, сондықтан үшiншi орын Сидоровқа бередi. Ұпайы 0 болған ойыншыға Бергер коэффициентi берiлмейді.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

  1. Я. Б. Эстрин. Теория и практика шахматной игры. 1984 ж.
  2. А. Алехин. На пути к высшим шахматным достижениям.1982 ж.
  3. С. Сауханұлы. Шахмат – ойлылар ойыны